از تهران شهریار و نیما تا کوچ معلم - وبلاگ علیپور رحمتی

شاعران و ادیبانی که همچون حوادث تاریخی، تأثیر عمیقی بر فرایند ادبیات معاصر گذاشته اند. به همین دلیل در آخرین ماه های آخرین سال قرن، سراغ محمدرضا عبدالملکیان، شاعر شناخته شده کشورمان رفتیم که حضور پر رنگی در سال های بعد از انقلاب در جریانات و تصمیمات ادبی تهران داشته است.

عبدالملکیان که متولد سال 1331 در نهاوند است از شاعران نوگو و نوجوی عصر انقلاب محسوب می شود.

او طی بیش از 30 سال فعالیت شعری علاوه بر چاپ و انتشار چند عنوان مجموعه شعر، عهده دار مسؤولیت های گوناگون فرهنگی و ادبی نیز بوده است که مدیرعاملی دفتر شعرجوان، عضویت در هیات مدیره انجمن شاعران ایران و عضویت در شورای عالی خانه هنرمندان از جمله آنهاست.

ما آخرین روزها را در آخرین سال قرن پشت سر می گذاریم و شاید کم کم باید خودمان را آماده کنیم که یک جمع بندی از صد سال گذشته در حوزه شعر و ادبیات به دست بدهیم. اگر بخواهیم مروری بر سده اخیر داشته باشیم آیا منطقی هست که گونه ای با تقسیم بندی شهری با موضوع پایتخت کشور را مد نظر قرار دهیم؟

این موضوع از یک منظر شدنی است؛ به این سبب که اگر کشورهای دیگر را هم در نظر بگیریم، به این علت که پایتخت ها معمولا محل استقرار استعدادهای هنری و مرکز نشر آثارشان هستند. به این شکل که استعدادهایی که عموما برای مناطق گوناگون کشور هستند با سکونت در پایتخت ها، از امکانات نشر هنرشان بهره می برند. پاریس در سه چهار قرن اخیر این ویژگی را داشته است؛ لندن هم به همین معنا محل رشد و بالندگی نویسندگان و هنرمندان در قرن های مختلف بوده است.

درست است که تهران قدمت زیادی دارد، اما از سابقه شهرنشینی مانند پاریس، لندن و برخی پایتخت های مشهور دیگر ندارد. ما قبل از تهران ری را داریم که قرن های متمادی دارای مرکزیت بوده است و در آثار گوناگون ادبی شاهد حضور چشمگیر ری در زمینه های مختلف از جمله ادبیات و دانش های دیگر هستیم.

همان طور که می دانیم در سال 1164 آغامحمدخان قاجار تاج سلطنت ایران را بر سر گذاشت و تهران را به عنوان پایتخت معرفی کرد. تهران آن روزگار حدود 25 هزار نفر جمعیت داشت و به تدریج توسعه و رشد پیدا کرد که اوج شکوفایی در دوره قاجار زمان ناصرالدین شاه رخ داد. ناصرالدین شاه چون یک دوره سلطنت طولانی هم داشت، تهران را به سبب مبانی شهری توسعه داد و علاوه بر آن زمینه و امکان مناسبی برای ظهور و بروز هنرمندان مستعدی فراهم کرد که در سطح کشور پراکنده بودند.

از این زمان که بگذریم و به سده اخیر که برسیم چهره های مطرح شعر حدود 60 ـ 50 سال اخیر را که مرور می کنید، می بینید عمدتا اصالت تهرانی ندارند. هرکدام از اقلیم دیگری آمدند و در پایتخت رشد کردند. برای مثال نیما از یوش آمد و در تهران رشد و بالندگی پیدا کرد و... خیلی از هنرمندان رشته های دیگر هم به همین معنا.

در یک قرن اخیر چهره شاخصی را نمی توانید نام ببرید که از آبشخور فضای فرهنگی تهران بهره مند نشده باشد. آنهایی که در دوردست ها ماندند کنار رفتند یا بالندگی چشمگیری نداشتند. به همین دلیل تنها استعدادهایی که امکان مهاجرت به تهران را داشتند در اینجا رشد کردند. هر اسمی را بخواهیم نام ببریم تماما این ویژگی را داشتند.

جالب این که چند سده قبل از تهران، شهری به نام اصفهان به عنوان پایتخت صفویه محل نشو و نمای هنرمندان شده و در قرن 10 و 11 و به خصوص دوره شاه عباس مکتب اصفهان شکل گرفته و دارای هویت می شود.

بله، سبک هندی یا اصفهان که در شعر می گویند به این سبب بود که رشدشان در اصفهان رخ داد. بخش عمده ای از اینها به هند مهاجرت کردند که شاعران اهل قلم خیلی مشهوری شدند و سبک هندی را شکل دادند.

بااین حال ما نمی توانیم اسم تهران را به عنوان یک مکتب ببریم اما قطعا محل شکل گیری و بالندگی شعر و ادبیات و هنرهای دیگر در یکی دو قرن اخیر در تهران بوده است.

در همین دوران معاصر خودمان منوچهر آتشی از جنوب به تهران می آید و رشد و بالنده می شود و بخشی از فرهنگ جنوب را هم به اینجا می آورد، نیما بخش عمده ای از فرهنگ مازندران را با خود می آورد و از طریق آثارش در تهران منتشر می کند، اخوان به همین معنا خراسان را در تهران و ادبیات روزگار ما عرضه و سرمایه گذاری می کند، همچنین شهریار با این که تهران نشین نبود اما بخش عمده ای از فعالیت فرهنگی و هنری و محل بروز و ظهورش در تهران است و می بینید حیدربابا که به زبان ترکی است و مجموعه درخشانی است در تهران دارای پایگاه و اعتبار می شود.

پس تهران از نظر شما دارای هویت فرهنگی مستقل نیست، با این که در 100 سال اخیر کانون تحول بوده...

بله. این نکته را اضافه کنم که ما در ادبیات مان در چند قرن گذشته بزرگ ترین نقش را در گسترش و پرورش شعر ملک الشعراهای دربار بر عهده داشتند.

این در قرون متمادی قابل بررسی است و در دوران قاجار هم می بینیم فتحعلی خان صبا ملک الشعرای زمان خودش بود که در کتاب از صبا تا نیما بر نقش مشخص کننده او تأکید شده است. معمولا شعرایی که می خواستند در حوزه شعر تثبیت شوند و موقعیت پیدا کنند باید به نحوی به شعرای شناخته شده دربار متصل می شدند.

اما این سنت در 100 سال اخیر دچار تحول می شود و نقش پایتخت و محل زندگی شاعران و نویسندگان در شهرت و توسعه فعالیت هایشان پررنگ می شود.

در شعرهای این قرن معمولا می بینیم گریز از شهر و فریبی که در پایتخت وجود دارد بسیار پررنگ است. شاعری مانند علی معلم با این که در تهران بالنده می شود اما مسأله کوچ را مطرح می کند و در شعر او گریز از شهر بسیار مشهود است. حتی در سال های گذشته هم این گریز از شهر بسیار پررنگ در شعر شاعران به چشم می خورد که عموما هویتی فرهنگی برای تهران قائل نیستند. دلیل چیست و آیا ضرورتی دارد برای این مشکل نظریه یا جریانی شکل بگیرد؟

شهر و روستایی که در شعر مطرح می شود از دو منظر قابل بررسی است؛ یکی از منظر اقلیمی و دیگر از منظر فرهنگی. روستا را به معنای اصالت به کار می گیرند. روستایی که در شعر علی معلم هست بیشتر چنین ماهیتی دارد. روستای شعر او روستای کشت و کار و کشاورزی نیست... .

و البته نه آن روستایی که مولوی می گوید ده مرو ده مرد را احمق کند/ عقل را بی نور و بی رونق کند...

بله. در واقع روستا به معنی روستانشینی نیست. تعریفی که از روستا داریم به سبب ذات پاک روستانشینان است. یگانگی و پاکی و محبت و مهربانی که جزو خصایص روستاییان در مقابل فریبکاری های شهری قرار داشته است. این روستا پیام آور چنین معنایی است.

شعر علی معلم در یک معنا ریشه در خراسان دارد. وقتی کویر دکتر شریعتی را می خوانید ردپای این اثر را به خوبی در شعر او مثنوی های چشم نواز و دلنوازش می بینید. کویر دکتر شریعتی ذات پاک کویری بودن است که به هیچ چیز دلبستگی ندارد.

البته در مورد بازگشت به اصل می شود به تفصیل از آن صحبت کرد اما می خواهیم در مورد وفاداری به اقلیم و خاکی که در آن زندگی می کنیم و مایه رشد و پرورش شاعر می شود صحبت کنیم. چرا این گریز از شهر در آثار شاعران ریشه دوانده؟ شاعر در تهران زندگی می کند و از تمام مواهب زندگی ازجمله دسترسی ها، نشر و ... در این پایتخت بزرگ استفاده می کند اما گریز از این فضا چه علتی دارد؟

تاریخ را که مرور می کنیم برای مثال چیزی که از نیشابور با جمعیت چشمگیر در عصر خودش می بینیم در تهران نمی بینیم. همین طور تبریز و اصفهان و ... را می توان نام برد. تهران شهر نوبنیاد است و ویژگی این شهرهای بزرگ را ندارد. ستون های بزرگ فرهنگی را در تهران نداشتیم. مشاهیر ادبی از هر خطه ای که آمدند بخشی از فرهنگ آن خطه را به تهران آوردند. خیلی از خرده فرهنگ ها توسط شاعران دیگر آمده و به تهران اضافه شده است.

تهران هویت مستقل و شناخته شده ای با یک فرهنگ مستقل و تعریف شده نداشته و هنوز ندارد. در طی سده های بعد اگر بخواهد اتفاقی بیفتد بحث دیگری است. شهر باسابقه ای مثل لندن و پاریس و ... حتی تبریز، اصفهان و نیشابور خودمان را که بررسی کنید و در کنار تهران بگذارید خواهید دید که تهران این موقعیت را نداشته است. برای همین ادبیاتی که در تهران وجود دارد دستاورد هنرمندانی است که حاصل فرهنگ های دیگر هستند.

تهران هویتی به آن معنا نداشته و نسل ما و نسل بعد از ما هم به یک معنا زاده تهران هستند. خب! کدام تهران؟ تهرانی که هویت مستقل ندارد و داشته های فرهنگی اش از مناطق مختلف آمده و در تلاطم است و هنوز مستقر نشده است و چشم انداز این دریا کدام فرهنگ است و هویت مستقلش چیست؟

پیش از این در مورد سپانلو صحبت کردید. درست است که او به شاعر تهران معروف شده، اما هویت تهران در شعر او تجلی ندارد. سپانلو کلیتی به نام تهران در شعرش متجلی است ولی من کلیتی که بیانگر هویت تعریف شده باشد و بتوان به عنوان شناسنامه تهران از آن یاد کرد در شعر او نمی بینم.

آیا تهران ظرفیت ایجاد مکتبی با عنوان خود را دارد؟

خیلی به این موضوع نیندیشیدم. به همین سبب اگر نظری مطرح شود پخته نیست. نمی توانم بگویم آیا یک اقلیم می تواند یک فرهنگ هم باشد یا نه؟ اما به عنوان یک خرده فرهنگ این قابلیت را دارد. برای تبدیل شدن به یک هویت نیازمند مطالعه و پژوهش است.

اما برای این موضوع بگذارید خاطره ای تعریف کنم. من سفری به مجارستان با گروهی از هنرمندان داشتم. در آنجا دیدیم که کاخ ها و دیدنی های معماری زیادی وجود دارد. پرسیدم چرا این همه در اروپا کاخ و بناهای معماری داریم. گفتند: چون اروپا داشته هایش را هیچ گاه با دست خودش از بین نبرده. آنچه از بین رفته به دست دیگران یا در جنگ ها بوده است. بعد از جنگ جهانی هم سعی کردند همان شکل قبلی را بازسازی کنند.

در مقابل شما می بینید در فرهنگ شاهنشاهی هر سلسله ای که سرکار آمده اولین کارش این بود که آثار سلسله قبلی را یا مخدوش کند یا از بین ببرد. از سر اتفاق برخی آثار مثل تخت جمشید و نقش جهان اصفهان باقی ماندند که همواره در معرض آسیب بودند.

طنز ماجرا هم اینجاست که در اثر درخشان و تاریخی طاق بستان و در زمان قاجار نقش برجسته محمدعلی میرزا حک می شود که به نوعی پنجه بر صورت تاریخ است ... .

بله اصولا پادشاهان عموما نگاه فرهنگی نداشتند. در دوره های اخیر هم شاهد همین بوده ایم. البته مدت کوتاهی است که توجه به فرهنگ و میراث تاریخی شکل گرفته است و همین مایه امید است. شعر و هنر ما همین گونه است که متأثر از عواملی هستند که در حوزه ادبیات تعریف نمی شوند. قدرت روی آن تأثیر می گذارد که بخشی از آن از بین برود یا بخشی تقویت شود.

مدیرانی که در شهر تهران هستند برای شکل گیری هویت مد نظر چه می توانند بکنند؟

من در سه چهار دهه اخیر در طرح ها و برنامه های فرهنگی و ادبی کشور حضور فعال داشتم. بگذارید به بخش کوچکی از تصمیمات تأثیرگذار اشاره کنم که آن را دیدم و لمس کردم. در تهران سرای محلات پایه گذاری شد تا سرمایه های فرهنگی در آنها شکل بگیرند.

اما مدیریت این سراها به مدیرانی سپرده شد که هیچ علاقه ای به فرهنگ و ادبیات نداشتند و از این جنس نیز نبودند. حتی در مدیریت فرهنگی و کلانشهر هم عموما نگاه اجرایی است تا فرهنگی.

درحالی که حفظ و حراست و تثبیت فرهنگ به عنوان پیوست در کارهای اجرایی دیده نمی شود بنابراین پیش از هر چیز اگر می خواهد جریانی شکل بگیرد می بایست مدیرانی به کار گرفته شوند که از جنس فرهنگ بوده و دغدغه فرهنگی داشته باشند.

عباس محبعلی - روزنامه نگار / روزنامه خبرنگاران