دروازه زویله قاهره: دروازه ای به سوی تاریخ و هویت پایتخت مصر - وبلاگ علیپور رحمتی

قاهره به عنوان پایتخت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مصر و یکی از استثنایی ترین شهرهای جهان از منظر حفظ میراث معماری، هنری و شهری خود شناخته می شود. موقعیت استراتژیک این شهر در چهارراه مسیرهای تجاری بین المللی از اروپا، آسیا و آفریقا، به شکوفایی آن به عنوان یک پایتخت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، مقصدی برای محققان و توقفی در مسیرهای اصلی زیارتی کمک شایانی کرده است. در این بافت تاریخی و پویا، دروازه زویله صرفاً یک ورودی شهر نیست، بلکه یک نقطه کانونی تاریخی و فرهنگی است که هویت قاهره را در طول قرون شکل داده است. این جایگاه، آن را به یک میکروکاسم از تحولات شهری و اجتماعی قاهره تبدیل می کند. قرار گرفتن دروازه در انتهای یک خیابان اصلی و تاریخی مانند معز، نشان می دهد که این دروازه نه تنها یک گذرگاه فیزیکی، بلکه یک نقطه عطف و مرکز تجمع برای فعالیت های اجتماعی، تجاری و مذهبی بوده است. این فراتر از صرفاً یک دروازه بودن است و آن را به یک عنصر حیاتی در هویت شهری قاهره تبدیل می کند. این ارتباط با شریان اصلی شهر، نقش آن را در جریان زندگی شهری بیش از یک سازه دفاعی برجسته می سازد و به آن یک ارزش نمادین فراتر از کارکرد صرفاً معماری آن می بخشد. این نمادین بودن، آن را به گواهی زنده بر تاریخ و تحولات قاهره تبدیل می کند و نه فقط یک یادگار از گذشته، که اهمیت آن را برای تلاش های حفاظتی و جذب گردشگر در دوران معاصر دوچندان می کند.

اگر علاقمند به سفر با بهترین قیمت تور مصر هستید با ما همراه شوید، با مجری مستقیم تور مصر از قاهره، اهرام ثلاثه و ابولهول دیدن کنید و بهترین تجربه سفر را داشته باشید.

تاریخچه و خاستگاه دروازه زویله

قدمت دروازه زویله به قرن یازدهم میلادی بازمی گردد. این دروازه در زمان حکومت سلسله فاطمیان ساخته شد. شهر قاهره در سال 969 میلادی توسط فاطمیان تأسیس شد و دروازه زویله به عنوان ورودی جنوبی شهر فاطمی عمل می کرد. ساخت آن در سال 1092 میلادی (485 هجری قمری) به پایان رسید.

دروازه زویله توسط روئسای قدرتمند فاطمی، بدر الجمالی، در دوران خلافت المستنصر ساخته شد. بدر الجمالی، که خود ارمنی بود، معماران و نیروی کار ارمنی و سوری را برای این پروژه عظیم به کار گرفت. این اقدام نشان دهنده آغاز گرایش جدیدی به استفاده از سنگ در معماری قاهره بود، که پیش از آن بیشتر از آجر خشک شده در آفتاب استفاده می شد. ساخت این دروازه توسط بدر الجمالی نه تنها یک اقدام دفاعی، بلکه یک بیانیه معماری و سیاسی بود که نفوذ فرهنگی و مهندسی فاطمیان را در قاهره جدید تثبیت کرد و هویت بصری شهر را شکل داد. استخدام معماران ارمنی و سوری و استفاده از سنگ در ساخت این دروازه، انتقال دانش و سبک های معماری از مناطق دیگر به مصر را نشان می دهد. این امر تنها یک تصمیم مهندسی نبود، بلکه یک انتخاب آگاهانه فرهنگی و هنری بود که به معماری قاهره تنوع بخشید و آن را از سبک های پیشین متمایز کرد. این نشان می دهد که فاطمیان به دنبال ایجاد یک هویت معماری جدید و قدرتمند برای پایتخت خود بودند که بازتاب دهنده عظمت و اقتدار حکومتشان باشد.

نام "زویله" از قبیله بربری "الزویله" گرفته شده است که سربازان فاطمی از این قبیله در نزدیکی دروازه مستقر بودند. این دروازه به صورت محاوره ای با نام "باب المتولی" نیز شناخته می شود، که به یک قدیس صوفی محبوب به نام "متولی" مرتبط است. نام گذاری دروازه به نام قبیله "زویله" و همچنین ارتباط آن با قدیس "متولی" نشان دهنده بافت اجتماعی و فرهنگی پیچیده ای است که دروازه در آن شکل گرفته است. این دو نام گذاری، هم ریشه های نظامی و جمعیتی شهر را بازتاب می دهد و هم جنبه های مذهبی و باورهای عامیانه مردم را در خود جای داده است. این ترکیب از کارکرد نظامی، زیبایی شناسی معماری، و پیوندهای اجتماعی و مذهبی، دروازه زویله را به یک میکروکاسم از جامعه و فرهنگ قاهره در آن دوران تبدیل می کند و نشان می دهد که بناهای تاریخی نه تنها سازه های فیزیکی، بلکه مخازن حافظه جمعی و هویت فرهنگی یک ملت هستند که داستان های متعددی را در خود نهفته دارند.

ویژگی های معماری و طراحی

دروازه زویله یک سازه تاریخی متعلق به قرون وسطی و قرن یازدهم میلادی است. این دروازه دارای دو مناره است که همچنان پابرجا هستند و شکوه معماری آن را نشان می دهند. مناره های کنونی روی برج های دیده بانی موجود دروازه در سال 1415 میلادی (818-824 هجری قمری) توسط سلطان مملوک، المؤید شیخ، ساخته شده اند. این مناره ها باعث می شوند دروازه زویله قدرتمندتر و چشمگیرتر از دروازه های شمالی به نظر برسد. دروازه شامل دو برج نیمه دایره ای در پایه است. این برج ها در دو سوم ارتفاع خود از سنگ یکپارچه ساخته شده اند و بخش های داخلی آن ها با قوس های لبه دار تزئین شده است. راهروی دروازه زویله با گنبد پوشیده شده است. دروازه زویله دارای یک میدان مربع به طول 25 متر در هر ضلع است. درهای چوبی و آهنی عظیم این دروازه، هر کدام حدود 4 تن وزن داشتند و بر روی سیستم بلبرینگ برنزی کار می کردند که امکان باز و بسته شدن آسان آن ها را فراهم می کرد. این درها 10 فوت (3 متر) عرض و 19.5 فوت (6 متر) ارتفاع داشتند. مصالح اصلی ساختمانی سنگ است.

افزودن مناره های مسجد المؤید شیخ بر روی برج های دروازه زویله، نه تنها یک تغییر معماری، بلکه یک هم زیستی عملکردی و نمادین بین کاربری نظامی و مذهبی است که در طول تاریخ قاهره رایج بوده و به تکامل هویت شهری کمک کرده است. این ادغام، تغییر کاربری و تکامل یک سازه نظامی به یک مجموعه مذهبی-اجتماعی را نشان می دهد. این امر بیانگر این است که در قاهره تاریخی، فضاهای شهری و بناها اغلب دارای کاربردهای چندگانه بودند و با گذشت زمان، کارکرد اولیه آن ها با نیازهای جدید جامعه تطبیق می یافت. این مناره ها نه تنها به زیبایی دروازه افزودند، بلکه آن را به یک نماد مذهبی نیز تبدیل کردند که از فواصل دور قابل مشاهده بود و به تقویت هویت اسلامی شهر کمک می کرد. این هم زیستی معماری، تداوم تاریخی و فرهنگی را در قاهره برجسته می کند. به جای تخریب و بازسازی کامل، سازه های موجود تطبیق داده و تکمیل می شدند تا نیازهای جدید را برآورده کنند. این رویکرد، به حفظ لایه های مختلف تاریخ در یک بنا کمک می کند و آن را به یک متن زنده از تحولات شهری و اجتماعی تبدیل می سازد. این همچنین نشان دهنده اهمیت مسجد به عنوان یک پایگاه مهم علمی-فرهنگی، عبادی، سیاسی، اجتماعی در حکومت اسلامی است که حتی با سازه های نظامی نیز ادغام می شد ، و این ادغام، هویت شهری قاهره را غنی تر کرده است.

دروازه زویله یکی از سه دروازه باقی مانده از شهر مستحکم فاطمی قاهره است که شامل باب النصر و باب الفتوح در شمال نیز می شود. دروازه زویله از نظر زیبایی و جلوه در میان این سه دروازه زیباترین و چشمگیرترین است. برج های دروازه زویله نیمه دایره ای هستند، مشابه باب الفتوح، اما دایره ای تر از آن هستند. در مقابل، برج های باب النصر مربعی شکل هستند. ویژگی منحصر به فرد معماری دروازه زویله، مناره های کشیده آن است که آن را از دو دروازه دیگر متمایز می کند. این مناره ها حدود 400 سال پس از ساخت دروازه به آن اضافه شدند. هر سه دروازه (باب الفتوح، باب النصر، باب زویله) نمایانگر عظمت معماری نظامی در دوره فاطمی هستند. این استحکامات، که هرگز توسط مهاجمان مورد آزمایش قرار نگرفتند، از معدود نمونه های کارهای نظامی پیش از جنگ های صلیبی هستند.

برای درک بهتر تفاوت ها و شباهت های معماری این دروازه ها، جدول زیر یک نمای کلی و سازمان یافته ارائه می دهد:

این جدول به خواننده امکان می دهد تا به سرعت ویژگی های کلیدی هر دروازه را مقایسه کند و ویژگی های منحصر به فرد دروازه زویله را در بستر معماری فاطمی بهتر درک کند. این مقایسه بصری، درک عمیق تری از سبک معماری و نوآوری های آن دوران ارائه می دهد و به برجسته کردن جایگاه ویژه دروازه زویله در میان همتایان خود کمک می کند. این یک ابزار تحلیلی است که به جای صرفاً فهرست کردن حقایق، به فهم روابط بین آن ها کمک می کند و نشان می دهد چگونه هر دروازه با وجود اشتراکات، هویت معماری خاص خود را دارد.

نقش تاریخی و اهمیت

دروازه زویله برای قرن ها از شهر در برابر تهدیدات محافظت می کرد و به عنوان آخرین ورودی قاهره در جنوب این شهر عمل می کرد. این دروازه نقش حیاتی در استحکامات دفاعی شهر ایفا می کرد. علاوه بر نقش دفاعی، این دروازه نقش مهمی در بخش تجارت در دوران باستان داشته است. قاهره در چهارراه مسیرهای تجاری بین المللی از اروپا، آسیا و آفریقا قرار داشت و دروازه ها نقش حیاتی در کنترل دسترسی و ترافیک تجاری ایفا می کردند و به رونق اقتصادی شهر کمک می کردند. برنامه ریزی فاطمی در قرن دهم، هسته اصلی شهر را تشکیل داد و دروازه زویله به همراه باب النصر و باب الفتوح، استانداردی برای توسعه شهری آینده ایجاد کرد و امکان رشد شهری بعدی را فراهم آورد.

دروازه زویله به عنوان نقطه پایانی جنوبی خیابان "معز" عمل می کرد که محور اصلی شهر فاطمی بود. این محور، توسعه شهری را در قالب کوچه ها و محله های مسکونی (حارات) برای اقوام و قبایل مختلفی که با فاطمیان به مصر آمدند، تسهیل کرد. قاهره تاریخی به دلیل بقای استثنایی میراث معماری و شهری خود، که تاریخ طولانی و تنوع ارزش های آن را بیان می کند، یکی از شهرهای استثنایی جهان است. دروازه زویله بخشی جدایی ناپذیر از این بافت شهری منسجم و در حال تکامل است.

در گذشته، حاکمان از دروازه زویله برای مجازات محکومان استفاده می کردند. این کاربری، به دروازه یک جنبه تاریک و عبرت آموز می بخشید. این دروازه به عنوان یک صحنه نمایش قدرت عمل می کرد، جایی که حاکمان اقتدار خود را از طریق مجازات ها و نمایش های عمومی به مردم نشان می دادند. این کارکرد، فراتر از نقش دفاعی، به آن یک بعد سیاسی و اجتماعی عمیق می بخشید و آن را به نمادی از عدالت (یا بی عدالتی) و کنترل تبدیل می کرد. مجازات ها در این مکان عمومی، نه تنها مجازاتی برای مجرمان، بلکه نمایشی عمومی از قدرت حاکم بود. آویزان کردن سرها یا به دار آویختن سلاطین در یک دروازه اصلی شهر، پیامی واضح به مردم و دشمنان می فرستاد. این عمل به عنوان یک ابزار کنترل اجتماعی و سیاسی عمل می کرد و به دروازه یک هاله ترس و احترام می بخشید. این نشان می دهد که چگونه معماری شهری می تواند برای اهداف سیاسی و اجتماعی فراتر از کارکرد اولیه خود به کار گرفته شود و به عنوان یک ابزار پروپاگاندا عمل کند.

یکی از مهم ترین رویدادها، مجازات فرستادگان هولاکوخان، رهبر مغول، توسط ملک قطز در سال 657 هجری قمری (1260 میلادی) بود. سرهای آن ها بر سر این دروازه آویخته شد. این اقدام جسورانه ملک قطز در پاسخ به تهدید هولاکو بود که از او خواسته بود مصر، حجاز و یمن را تسلیم کند. پس از این واقعه، ملک قطز آماده جنگ شد. این واقعه سبب شهرت دروازه زویله شد. دروازه زویله همچنین شاهد پایان حکومت ممالیک بود، زمانی که سلطان سلیم اول عثمانی، آخرین سلطان مملوک، طومان بای، را در سال 1517 میلادی (923 هجری قمری) از ورودی آن به دار آویخت. گفته می شود طناب دو بار پاره شد پیش از آنکه او جان دهد، که به دراماتیک بودن این رویداد می افزاید. این کارکرد دوگانه (دفاعی و تجاری در یک سو، و محل مجازات و نمایش قدرت در سوی دیگر) به دروازه زویله یک پیچیدگی تاریخی می بخشد. این تناقض، آن را از یک بنای صرفاً تاریخی به یک نماد چندلایه تبدیل می کند که هم از عظمت و هم از خشونت دوران خود حکایت دارد. این رویدادها به شهرت دروازه کمک کردند ، که نشان می دهد چگونه رویدادهای دراماتیک و خشونت بار می توانند به ارزش تاریخی و روایی یک مکان بیافزایند و آن را در حافظه جمعی ثبت کنند، حتی اگر این شهرت با رنج و مرگ همراه باشد.

رویدادهای مهم و داستان های عامیانه

همانطور که پیش تر ذکر شد، در سال 657 هجری قمری (1260 میلادی)، ملک قطز، فرستادگان هولاکوخان را در پاسخ به تهدید مغولان کشت و سرهایشان را بر سر دروازه زویله آویخت. این اقدام به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ مصر و نشانه ای از عزم راسخ مصر در برابر تهاجم مغول تلقی می شود. دروازه زویله همچنین محل مجازات آخرین سلطان مملوک، طومان بای، توسط سلطان سلیم اول عثمانی در سال 1517 میلادی بود. گفته می شود طناب دو بار پاره شد پیش از آنکه او جان دهد، که به دراماتیک بودن این رویداد می افزاید و به آن یک جنبه افسانه ای می بخشد.

دروازه زویله به صورت محاوره ای با نام "باب المتولی" نیز شناخته می شود، که به یک قدیس صوفی محبوب به نام "متولی" مرتبط است. بر اساس افسانه ها، این قدیس می توانست از خانه اش در مکه به دروازه تلپورت کند و به دعاهای کسانی که برای بیماری های پزشکی کمک می خواستند، پاسخ دهد. مردم برای رهایی از دندان درد و سایر بیماری های دندانی، دندان های خود را در شکاف های درهای دروازه فرو می کردند. همچنین، اعتقاد بر این بود که اگر کسی سردرد داشت، با کوبیدن میخ به زویله، درد از بین می رود و به همین دلیل، درهای چوبی عظیم با هزاران میخ سوراخ شده بودند. روح متولی در پشت سمت غربی دروازه زندگی می کند و گاهی نوری را برای نشان دادن حضورش ساطع می کند. در اوایل قرن بیستم، دروازه با دندان های پوسیده، پارچه های کثیف و انواع نشانه های بیماری آویزان بود که نشان از تداوم این باورها داشت. با این حال، المقریزی، مورخ مشهور، در اوایل قرن 15 این مکان را بسیار بدشانس توصیف کرده است، به دلیل اینکه محل مجازات ها بود ، که نشان دهنده تضاد در درک و تجربه مردم از این مکان است.

دروازه زویله به عنوان یک مرکز باورهای عامیانه و مذهبی عمل می کرد، که نشان دهنده تلفیق عمیق تاریخ رسمی با فرهنگ شفاهی و معنویت مردمی در قاهره است. این امر به دروازه یک بعد انسانی و اسطوره ای می بخشد. این افسانه ها و باورها، دروازه را از یک سازه صرفاً تاریخی به یک فضای مقدس و شفابخش در ذهن مردم تبدیل کرده است. این امر نشان می دهد که چگونه معنویت مردمی می تواند به یک بنای تاریخی معنای جدید ببخشد و آن را به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی روزمره و باورهای جامعه تبدیل کند، حتی اگر کارکرد اصلی آن نظامی باشد. این تلفیق، اهمیت فرهنگی دروازه را فراتر از ارزش تاریخی و معماری آن می برد و آن را به یک مرکز زیارتی محلی تبدیل می کند. وجود این باورها در کنار رویدادهای خشونت آمیز مانند مجازات ها یک تناقض جذاب را در هویت دروازه ایجاد می کند. این مکان همزمان محل نمایش قدرت و مرگ، و محل امید و شفا بوده است. این دوگانگی نشان دهنده پیچیدگی روان شناختی و اجتماعی جامعه ای است که در آن زندگی و مرگ، قدرت و ایمان، در یک مکان به هم گره خورده اند. این امر به غنای روایی دروازه می افزاید و آن را به یک موضوع مطالعاتی عمیق تر در زمینه مردم شناسی تاریخی و تأثیر باورهای عامیانه بر فضاهای شهری تبدیل می کند.

وضعیت کنونی و تلاش های حفاظتی

امروزه دروازه زویله از مشهورترین جاهای دیدنی قاهره به شمار می رود. بازدیدکنندگان می توانند از مناره های این دروازه بالا رفته و از چشم اندازهای خیره کننده و بی نظیر شهر قاهره لذت ببرند. این تجربه منحصربه فرد، از ماندگارترین خاطرات سفر به مصر می شود. برج غربی دروازه، برجک و مناره ها اکنون برای عموم باز هستند و می توان از طریق دری در کنار مسجد المؤید به آن ها دسترسی داشت. در داخل، آثار و نذورات محلی برای متولی القطب به نمایش گذاشته شده است ، که ارتباط آن با باورهای عامیانه را حفظ می کند. دروازه زویله در خیابان معز قرار دارد، که به عنوان دالان میراث برای جذب جهانگردان نام گذاری شده است و به عنوان یک منطقه تاریخی مهم در حال احیا است.

موقعیت دروازه در یک منطقه پرجمعیت قاهره، آن را در معرض خطرات قابل توجهی از ازدحام و فعالیت های انسانی قرار می دهد که چالش های مهمی برای حفاظت ایجاد می کند. در سال 1998، مرکز تحقیقات آمریکایی در مصر (ARCE) با حمایت آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده (USAID)، یک پروژه حفاظت فشرده پنج ساله را برای احیای دروازه آغاز کرد. این پروژه تا سال 2005 ادامه داشت. بخش حیاتی این پروژه شامل برداشتن، مرمت و نصب مجدد درهای چوبی و آهنی عظیم دروازه زویله بود. این درها که هر کدام چندین تن وزن داشتند، نیاز به بسته شدن خیابان های اطراف برای جابجایی و نصب مجدد داشتند که در طول دو شب و در ساعات پیش از طلوع آفتاب انجام شد. همچنین، بیش از یک متر (سه فوت) از پایین درها در طول قرون توسط سطح خیابان های بالاآمده دفن شده بود که نیاز به حفاری دقیق داشت.

ترمیم درها توسط صنعتگران و نجاران محلی تحت راهنمایی متخصصان (مانند دیتر هارتویگ، متخصص چوب) انجام شد. چوب های پوسیده و آسیب دیده با چوب های جدید با استفاده از تکنیک های سنتی جایگزین شدند و میخ های آهنی جدید (30 سانتی متری) به جای میخ های آسیب دیده یا گم شده نصب شدند. سیستم بلبرینگ برنزی اصلی درها با یک سیستم بلبرینگ فولاد ضد زنگ جدید جایگزین شد که توسط یک متخصص فلز (فرانکا کول) طراحی شد و قادر به تحمل وزن درها بر اساس سیستم اصلی بود. هدف پروژه حفظ یکپارچگی و تمام اجزای اصلی دروازه بود، با تأکید بر افزایش زیبایی آن در عین حفظ حالت اصلی و ارزش معنوی آن. دروازه در دهه 1990 نیز توسط سازمان حفاظت از آثار عربی مرمت شده بود ، که نشان دهنده تلاش های مستمر برای حفظ آن است.

تلاش های حفاظتی مدرن برای دروازه زویله، نه تنها به حفظ یک بنای فیزیکی کمک می کند، بلکه پل ارتباطی بین گذشته و حال ایجاد کرده و آگاهی عمومی را نسبت به ارزش میراث فرهنگی افزایش می دهد، در عین حال که چالش های ناشی از محیط شهری پرتراکم را مدیریت می کند. مرمت دروازه در یک منطقه پرجمعیت با مشارکت جوامع محلی و دولت انجام شد. این رویکرد، حفاظت مشارکتی را نشان می دهد که فراتر از صرفاً بازسازی معماری است. این امر به توانمندسازی جامعه و افزایش حس مالکیت آن ها نسبت به میراثشان کمک می کند. این نوع پروژه ها نه تنها بنا را حفظ می کنند، بلکه ارتباط مردم با تاریخشان را نیز تقویت می کنند و به پایداری فرهنگی کمک می نمایند، زیرا موفقیت بلندمدت حفاظت به حمایت جامعه محلی بستگی دارد. بازگشایی دروازه برای بازدید عموم و امکان بالا رفتن از مناره ها نشان دهنده تغییر کاربری موفق از یک سازه نظامی به یک جاذبه گردشگری و آموزشی است. این تغییر، به توسعه اقتصادی منطقه از طریق گردشگری کمک می کند و همچنین فرصتی برای آموزش عمومی درباره تاریخ و فرهنگ قاهره فراهم می آورد. این نشان می دهد که چگونه حفظ میراث می تواند به توسعه پایدار کمک کند و ارزش های فرهنگی را به فرصت های اقتصادی تبدیل کند، در حالی که هویت تاریخی شهر را نیز تقویت می کند و آن را به یک مقصد جذاب برای محققان و گردشگران تبدیل می نماید.

نتیجه گیری

دروازه زویله بیش از یک سازه سنگی، نمادی زنده از تاریخ پربار قاهره است. این دروازه که در قرن یازدهم توسط فاطمیان ساخته شد، شاهد تحولات عمیق سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بوده است. از نقش دفاعی حیاتی و اهمیت تجاری آن در گذشته، تا تبدیل شدن به صحنه ای برای رویدادهای تاریخی مهم و مجازات های نمادین، و همچنین جایگاه آن در باورها و افسانه های عامیانه، دروازه زویله لایه های متعددی از معنا را در خود جای داده است. معماری منحصر به فرد آن، به ویژه مناره های اضافه شده مملوکی، آن را از سایر دروازه های قاهره متمایز می کند و به آن شکوهی خاص می بخشد. امروزه، با تلاش های حفاظتی گسترده و مشارکتی، این دروازه نه تنها به عنوان یک جاذبه گردشگری محبوب، بلکه به عنوان یک مرکز آموزشی و فرهنگی، پلی میان گذشته و حال قاهره ایجاد کرده است. دروازه زویله، با تمام پیچیدگی ها و تناقضات تاریخی خود، همچنان به عنوان یک گواه ایستاده بر عظمت و پیچیدگی تاریخ قاهره، و یادآور اهمیت حفظ میراث برای نسل های آینده است. این بنا نه تنها یک مقصد گردشگری، بلکه یک منبع غنی برای مطالعه عمیق تاریخ، معماری و فرهنگ مصر است.