حزب رستاخیز، تجدد خواص یا اپوزیسیون سلطنتی؟ - وبلاگ علیپور رحمتی

به گزارش خبرنگاران، روزنامه شرق نوشت: محمدرضا شاه پهلوی بعد از کودتای 28 مرداد سال 32 در حالتی دوگانه گرفتار شده بود. او از یک سو خود را پادشاه مشروطیت می دانست و از سوی دیگر به زعم خود دریافته بود که باید برای بقای سلطنت راه هرگونه اعتراض را ببندد. شاه باید یک راه را انتخاب می کرد؛ یا سمت اهداف مشروطه که مهم ترین آنها دموکراسی خواهی بود، می ایستاد یا مانند سلف خود جهت اقتدارگرایی را در پیش می گرفت. شاه تصور می کرد انتخاب هر کدام از این دو حالت او را تضعیف می نماید؛ به نحوی که پذیرش دموکراسی و بازگذاشتن راه انتقاد از اقتدارش می کاهد و ایجاد انسداد کامل سیاسی مشروعیت او به عنوان پادشاه مشروطه را در معرض خطر قرار می دهد. شاه در این میان سعی کرد راه سومی را بیابد و کوشید که با ایجاد یک حزب خودخواسته و حتی خودساخته در عین حال که ظاهر تحزب در ایران را زنده نگه دارد و همه نیروهای سیاسی را زیرمجموعه خود معرفی کند، تحزبی را در کشور مجاز بداند که تنها یک حزب دارد و صرفا پیگیر مطالبات سلطنتی است. این بود که در 11 اسفند سال 53 در کنفرانسی رادیو-تلویزیونی حزب رستاخیز ملت ایران به عنوان تنها حزب فراگیر در راستای برنامه های شاه تشکیل شد.

ارکان، ساختار و اصول حزب

پس از اعلام تشکیل حزب همه حزب ها و سندیکاهای مجاز ایران مانند حزب ایران نوین، حزب مردم، حزب پان ایرانیست و حزب ایرانیان موظف شدند به حزب رستاخیز بپیوندند و به عقیده بسیاری تشکیل حزب رستاخیز تیر آخری بر مشروطیت بود. نظام شاهنشاهی در قدم بعدی تمام کارمندان دولت را مجبور به عضویت در حزب کرد. حزب که هدف خود را افزایش کمیت اعضا قرار داده بود، در سال 1354 دومیلیون و 400 هزار نفر و در سال 1355 پنج میلیون و 400 هزار نفر را به عضویت کانون های گوناگون خود پذیرفته بود. با این حال افرادی که عضو حزب بودند، تنها نام خود را در دفاتر حزب وارد نموده بودند و عملا گامی در جهت اهداف واقعی حزب برنمی داشتند. حزب بر پایه سه اصل نظام شاهنشاهی، قانون اساسی و انقلاب شاه و ملت تشکیل و صیانت از این اصول اصلی ترین و مبرم ترین وظیفه حزب قلمداد شد. دبیرکل حزب که با نظر محمدرضا پهلوی انتخاب می شد، چند بار عوض شد. امیرعباس هویدا از شروع تأسیس حزب تا کنگره دوم (پنجم و ششم آبان 1355) جمشید آموزگار از همین تاریخ تا 17 مرداد 1356، محمد معتضد باهری تا دی 1356 و جمشید آموزگار از این تاریخ تا ششم شهریور 1357 دبیرکل حزب بودند و جواد سعید، آخرین دبیرکل زمانی به این سمت رسید که حزب جز انحلال راه دیگری پیش رو نداشت.

حزب رستاخیز از دو جناح تشکیل می شد: پیشرو (که با نام پیشرو و مترقی یا پیشرو و ترقی خواه هم از آن یاد شده است) به رهبری جمشید آموزگار و سازنده به رهبری هوشنگ انصاری. ظاهرا قرار بود نمایندگان دو جناح دارای دو طرز فکر مختلف، اما وفادار به اصول سه گانه حزب و معتقد به اجرای اساسنامه و مرام نامه باشند و در واقع گرایش های مختلف سیاسی حزب های پیشین وفادار به سیستم، در این دو جناح متمرکز گردد. رهبران جناح ها را خود شاه تعیین کرد. جناح لیبرال نیز در خرداد 57 به رهبری هوشنگ نهاوندی پدید آمد. این جناح از نقد عملنمودهای حزب رستاخیز شکل گرفت و اعضای آن به آنالیز مسائل ایران می پرداختند که به گفته نهاوندی به پیشنهاد خود شاه تشکیل شده بود و غالبا اپوزیسیون اعلیحضرت خوانده می شد.

ارکان حزب عبارت بودند از: کنگره، کمیته ملی، شورای مرکزی و دبیرکل. بنابر ماده دوم اساسنامه حزب، کنگره بالاترین رکن حزب بود و باید هر دو سال یک بار با شرکت نمایندگان شوراهای حزب، نمایندگان دو مجلس سنا و شورای ملی و کمیته ملی تشکیل می شد. کنگره حزب سه بار برگزار گردید: 10 و 11 اردیبهشت 54 (کنگره مؤسس)؛ پنجم و ششم آبان 55 (معروف به کنگره بزرگ) 14 دی 56 (کنگره فوق العاده، به مناسبت شروع خیزش های سیاسی ضد حکومت). شتاب رویدادهای سیاسی اجازه نداد برای انحلال حزب نیز کنگره تشکیل گردد.

حزب نشریاتی هم داشت از جمله روزنامه رستاخیز به سردبیری مهدی سمسار که از 13 اردیبهشت 54 تا اوایل آذر 57 منتشر شد، رستاخیز جوان، رستاخیز روستا، رستاخیز کارگران، رستاخیز هوایی که برای ایرانیان و فارسی زبانان خارج از کشور منتشر می شد، کوشش که ابتدا زیر نظر هویدا منتشر می شد و در شهریور 54 به جمع نشریه های رستاخیز پیوست، مبانی فلسفی رستاخیز که ماهانه به چاپ می رسید و اندیشه های رستاخیز که نشریه نظری حزب بود و دفتر سیاسی حزب به آن توجه ویژه ای داشت، اما بیش از چند شماره منتشر نشد.

حزب رستاخیز ملت ایران سه سال بعد از تشکیل به عنوان یکی از پایه های حکومت مورد حملات مخالفان حکومت نهاده شد و عملکرد آن باعث تشدید نارضایتی ها شد. خاتمه در پاییز 57 به دستور خود حکومت برچیده شد. محمدرضا پهلوی در کتاب پاسخ به تاریخ از تشکیل این حزب به عنوان یک اشتباه یاد نموده است.

اظهارات تند شاه و مخالفت امام با حزب رستاخیز

شاه تا سال 53 از نظام دوحزبی حمایت می کرد و همیشه به مخالفان سلطنت اطمینان می داد که به هیچ وجه قصد ایجاد نظام تک حزبی را ندارد: اگر من دیکتاتور بودم تا پادشاه مشروطه، سعی می کردم مانند هیتلر یا آن چه امروز در کشورهای سوسیالیستی می بینید، رهبری یک حزب واحد و مسلط را به دست بگیرم (محمدرضا پهلوی، مأموریتی برای وطنم، ص 173) اما او در سال 53 ناگهان تغییر عقیده داد و حزب ایران نوین و حزب مردم را منحل کرد، حزب رستاخیز را تشکیل داد و گفت که در آینده دولت تک حزبی خواهد داشت. ضمناً گفت: کسی که وارد این تشکیلات سیاسی نگردد و معتقد به سه اصلی که من گفتم، نباشد، دو راه برایش وجود دارد: یا یک فردی است متعلق به یک تشکیلات غیرقانونی؛ یعنی به اصطلاح خودمان، توده ای؛ یعنی باز به اصطلاح خودمان و با قدرت اثبات، بی وطن. او جایش یا در زندان ایران است یا اگر بخواهد فردا با کمال میل بدون اخذ حق عوارض، گذرنامه در دستش می خواهد برود؛ چون که ایرانی نیست، غیر قانونی است و قانون هم مجازاتش را تعیین نموده است. کسی که توده ای نباشد و بی وطن هم نباشد؛ ولی به این جریان هم عقیده ای نداشته باشد، او آزاد است، به شرطی که بگوید - به شرطی که علنا و رسما و بدون پرده بگوید - که آقا من با این جریان موافق نیستم؛ ولی ضد وطن هم نیستم. ما به او کاری نداریم.

او در پاسخ به نقدها خبرنگاران خارجی که نظام تک حزبی می گفتند با پشتیبانی او از نظام دو حزبی به شدت مغایر است، گفت: آزادی اندیشه! آزادی اندیشه! دموکراسی، دموکراسی! با پنج سال اعتصاب و راهپیمایی های خیابانی پشت سر هم! دموکراسی؟ آزادی؟ این حرف ها یعنی چه؟ ما هیچ کدام از آنها را نمی خواهیم.

هیچ یک از مخالفان جدی رژیم پهلوی حتی به ظاهر هم درصدد تأیید حزب رستاخیز و عضویت در آن برنیامدند. 10 روز پس از تشکیل حزب و تهدید مردم از سوی محمدرضا پهلوی، امام که در تبعید (نجف) به سر می برد، در پیامی عضویت در آن را حرام مطرح نمود: نظر به مخالفت این حزب با اسلام و مصالح ملت مسلمان ایران، شرکت در آن بر عموم ملت حرام و یاری به استیصال مسلمین است و مخالفت با آن از روشن ترین موارد نهی از منکر است. درباره این حزب به اصطلاح رستاخیز ملی ایران باید گفت این عمل با این شکل تحمیلی، مخالف قانون اساسی و موازین بین المللی است و در هیچ یک از کشور های عالم نظیر ندارد.

روایت عَلم از تشکیل حزب

اسدالله علم هم در کتاب گفت وگوهای من با شاه دیدگاه شاه درباره تشکیل حزب رستاخیز را این گونه توصیف نموده است: شاه، با این پندار که شخصیت خود او و اصلاحات اجتماعی اش از پشتیبانی مردم برخوردار است، تصمیم گرفت سیستمِ به اصطلاح چند حزبی را منحل کند و گفت که سیستم قدیم بی مصرف و مانع از فعالیت سیاسی اقلیت می گردد. از این پس فقط یک حزب وجود خواهد داشت: رستاخیز. جهت برانگیختن مناظرات سیاسی در داخل این سیستم تک حزبی، دو جناح تشکیل شد که در رأس هر کدام یک وزیر کابینه به انتصاب شاه قرار داشت. پس از تنها چند ماه هر گونه امید به این که این حزب جدید فرصتی واقعی برای مناظرات سیاسی را فراهم آورد، واهی از آب درآمد. طبق گزارش علم به شاه، تنها دستاورد ملموس رستاخیز این بود که عکس همه را در روزنامه ها چاپ نمایند و عرصه جدیدی برای شعبده بازی های مسخره هویدا به وجود آورد.

پرویز راجی، سفیر وقت ایران در انگلیس، هم نقل قولی از هویدا می آورد: موقع صرف ناهار هویدا راجع به وضع حکومت صحبت کرد و گفت: دولت فلج شده، حزب رستاخیز مرده و لاشه اش را دفن نموده اند، در مملکت هم هیچ سیاستی وجود ندارد.

مخالفان تأسیس حزب رستاخیز

مخالفت با تأسیس حزب رستاخیز و اثرات مخرب آن به میان رجال و دولتمردان و نیز بعضی از دوست داران و هواداران ظاهری رژیم پهلوی نیز کشیده شد. آنان این تصمیم را در راستای تحکیم پایه های قدرت و سلطنت شاه ارزیابی نمی کردند. از جمله این افراد باید از اردشیر زاهدی نام برد که تعلق خاطرش به شاه و رژیم پهلوی بر کسی پوشیده نیست. به گفته زاهدی من اصولا مخالف یک حزبی بودم و راجع به رستاخیز هم شاید تنها کسی بودم که حتی وقتی کاغذ فرستادند به آمریکا، کتاب فرستادند از ایران، به همکاران خودم گفتم هر کس دلش می خواهد می تواند بنویسد، در اینجا امضا کند و به همین دلیل خودم هم آن را امضا نکردم. جعفر شریف امامی نیز شاه را از عواقب ناخوشایند این پدیده برحذر داشت. تنها کسی که برحسب ظاهر در نامه ای رسما مخالفت خود را با تأسیس حزب گفت، مظفر بقایی بود. او که از هواداران رژیم محسوب می شد، مدعی بود مخالفت عمومی با حکومت شاه را باز هم افزایش خواهد داد و در تلگرام خود به شاه درباره عواقب سوء تأسیس حزب واحد رستاخیز برای تداوم سلطنتش هشدار داد و نوشت: به شهادت تاریخ تمرکز امور در یک فرد هر قدر محبوب و قابل ستایش هم باشد، برای آینده یک کشور و استمرار نظام حکومت آن خطرناک خواهد بود.

دکتر حسین رازانی و ابراهیم خواجه نوری از جمله افراد شناخته شده ای بودندکه با ارسال نامه های جداگانه ای به منوچهر اقبال و نخست وزیران وقت (هویدا و آموزگار) این اقدام نابخردانه شاه را مورد انتقاد قرار دادند که به نظر می رسد پاره ای از این انتقادها عمدتا هشداری آسیب شناسانه بوده است. علی اصغر حاج سیدجوادی نیز در مکتوبات طولانی خود به شاه نقدهای به نظام سیاسی و ناکارایی مجموعه دولت و حکومت داشت و به نقد حزب رستاخیز پرداخت.

راجی، سفیر وقت ایران در انگلیس، در خاطرات خود چنین توضیح می دهد: گرچه فقط در عرض چند ماه، عده زیادی ظاهرا به عضویت حزب رستاخیز درآمدند اما لازم به ذکر است که رستاخیز با وجود تعداد کثیر اعضایش از کمترین حمایت مردمی برخوردار بود. در حقیقت حالت انجمن فرصت طلبان سیاسی را داشت که در آن، عده ای دور هم می نشستند و کاری جز تدوین وظایف حزب و ستایش از اعمال شاه انجام نمی دادند.