جهان، پس از آنفولانزای اسپانیایی - وبلاگ علیپور رحمتی

تورج اتابکی*| شبی سرنوشت ساز در تابستان 1918، درحالی که جنگ بزرگ رو به سرانجام بود، در قلب تاریکی سه سوار با هیئتی تهدیدآمیز و شلاق و شمشیری در دست، دیوار های شهر را شکافتند و وارد شهر شدند. یکی از آن ها قحطی، دیگری آنفلوانزای اسپانیایی و سومی وبا نام داشت. با یورش این سواران بیرحم، فقرا، سالمندان و جوانان همچون برگ های خزان فرو افتادند و پژمردند.

شرح بالا را جمالزاده (1271-1376 خ)، نویسنده ایرانی، نوشته که گزارشی عینی از زندگی در ایران و کشور های همسایه آن در زمان جنگ بزرگ [جنگ جهانی اول]به دست داده است.

مطالعات پژوهشی قابل توجهی درباره شیوع آنفلوانزای اسپانیایی در دسترس است، که زمانی شایع شد که جهان هنوز از صدمات جنگ تازه به سرانجام رسیده بزرگ در رنج بود. اما، شرح جمالزاده یکی از چند گزارش عینی از شیوع این همه گیری در آسیای غربی است.

ویروس در بهار 1918 (1297) و تابستان 1919 (1298) به سرعت جهان را درنوردید و دست کم 500 میلیون تن را مبتلا کرد، که یک سوم جمعیت جهان را شامل می شدند، و جان دست کم 50 میلیون تن را در سراسر جهان گرفت. هنوز بر سر اینکه این مرگبارترین همه گیری دوران مدرن از ایالات متحده، اروپا یا چین آمده، اختلاف نظر وجود دارد.

اما به هرحال، نام آن به ناروا آنفلوانزای اسپانیایی گذاشته شد. در مورد دلیل آن باید گفت: که، چون در زمان جنگ بزرگ سانسور اخبار برقرار بود، جلوی گزارش این بیماری در بسیاری از بخش های اروپا گرفته شد.

اما اسپانیا، چون در جنگ بی طرف بود، یکی از نخستین کشور هایی بود که شیوع این ویروس را به رسمیت شناخت، سانسور شدید برقرار نکرد و لذا خبر نخستین نشانه های ویروس و گسترش آن آزادانه منتشر شد. درنتیجه، مردم به خطا فرض را بر آن گذاشتند که خاستگاه ویروس اسپانیا بوده و بر آن انگ آنفلوانزای اسپانیایی زدند.

شمار قربانیان این همه گیری با فاصله زیاد از شمار هر بیماری دیگری که جهان پیش از آن در عصر مدرن تجربه کرده بود، فراتر رفت. در ایالات متحده، تا سرانجام اکتبر 1918، طی نخستین موج شیوع آنفلوانزای اسپانیایی، 200 هزار تن جان باختند.

در سرانجام این همه گیری، شمار تلفات آمریکا به 550 هزار نفر رسیده بود. ویروس به آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی نیز سرایت کرد. در ایران، تقریبا 15 درصد از جمعیت 10 میلیونی آن جان باختند.

آنفلوانزای اسپانیایی تأثیری عمیق بر اقتصاد جهانی گذاشت، شمار زیادی از افراد سالم 18-40 ساله از بین رفتند. در بریتانیا طی تابستان 1918، تنها در یک روز 80 تن از 400 کارگر یک کارخانه ریسندگی جان باختند. در بسیاری از کشور ها که کشته شدن جمعیت مردان خود در اثر جنگ را تجربه کرده بودند، این همه گیری باز هم مردان جوان کمتری را برای اداره مزارع و کارخانه ها باقی گذاشت.

درنتیجه کاهش نیروی کار، کارگران توانستند شرایط زندگی و کار بهتر، مراقبت های بهداشتی عمومی و نیز دستمزد بیشتر را از کارفرمایان خود طلب کنند. این ها خواسته های عمده کارگرانِ نه فقط در اروپا و آمریکا، که در بسیاری از کشور های جهان بود.

برای مثال، در ایران نخستین گام ها برای تشکیل اتحادیه های کارگری برداشته شد، و کارگران برای بهبود شرایط کار و زندگی خود دست به اعتصاب زدند. نخستین اعتصاب گسترده در صنعت نفت ایران در 1920 (1299) روی داد و منجر به افزایش دستمزد و کاهش ساعات کار کارگران شد.

اعتراضات کارگری به تغییرات بنیادی در شیوه اجرای سیاست های اجتماعی دولت ها در بسیاری از بخش های جهان انجامید. سنگ بنای دولت های رفاه و توسعه گرا در بستری ترکیبی از همه گیری آنفلوانزای اسپانیایی و جنگ بزرگ نهاده شد. در سال های بین دو جنگ جهانی، برخی کشور ها در آسیا و آمریکای جنوبی این الگوی دولت های رفاه و توسعه گرا را به روش های متفاوت برگرفتند.

کاهش نیروی کار مردان نه فقط به کارگران مرد قدرت بخشید، بلکه ترکیب جنسیتی نیروی کار را نیز تغییر داد. زنان اینک به نیروی کار پیوستند، که این موجب تقویت عاملیت زنان و ارتقای موضعشان شد. در ایالات متحده، سهم زنان در نیروی کار از 18 درصد در 1900 به تقریبا 21 درصد در 1920 افزایش یافت. در همان سال کنگره ایالات متحده با تصویب متمم 19 قانون اساسی، حق رأی همه زنان آمریکایی را تضمین کرد.

از شیوع آنفلوانزای اسپانیایی و تأثیرات فاجعه بار آن در سراسر جهان بلافاصله پس از جنگ بزرگ، یک سده گذشته است. دو سال پیش، به مناسبت صدمین سال شیوع آنفلوانزای اسپانیایی، غیر از چند مراسم پراکنده از سوی پزشکان و کادر های درمانی در پاره ای از نقاط جهان، دولت های معدودی از این همه گیری برای آنچه واقعا بود و کرد، یاد کردند:

فاجعه ای جهانی با پیامد های وحشتناک. در یکصدمین سال سرانجام جنگ بزرگ، این حقیقت که شمار تلفات آنفلوانزای اسپانیایی دوبرابر تلفات خود جنگ بود، برجستگی نیافت. بااین حال تأثیری که آنفلوانزای اسپانیایی بر قدرتمندکردن مردم جهت تغییر جهت زندگی شان گذاشت، حتی تا به امروز به جای خود باقی است. تأثیرات بلندمدت همه گیری کنونی کووید 19 هنوز معلوم نیست، و باید منتظر ماند و دید که آیا تأثیر رهایی بخش مشابهی بر کار و موقعیت کارگران دارد یا نه.

*تورج اتابکی، پژوهشگر ارشد در انستیتو بین المللی تاریخ اجتماعی، استاد بازنشسته و صاحب کرسی تاریخ اجتماعی خاورمیانه و آسیای مرکزی در دانشگاه لایدن هلند است و این مطالب در ژوئن 2020 در سایت انستیتو تاریخ اجتماعی منتشر شده است.