علوم انسانی و بحران مترجمان حرفه ای! - وبلاگ علیپور رحمتی

برای پرسش نخست به سراغ ویژگی های ترجمه های پروژه محور در علوم انسانی برویم، این شکل از ترجمه چه ویژگی هایی دارد که آن را متمایز می نماید؟

بگذارید پاسخ پرسش شما را کلی تر بدهم، ترجمه هر اثری در علوم انسانی می تواند سه مجرای ورود داشته باشد؛ نخست این که مربوط به پروژه فکری مترجم بوده و در ادامه آن قرار داشته باشد و مترجم به این علت آن را انتخاب کند، در مواردی شما به عنوان مترجم با اثری برخورد می کنید و آن کتاب به هر علتی توجه شما را جلب می نماید، همینطور ممکن است، خلاء موضوعی را در زبان فارسی تشخیص دهید و مثلا بدانید فلان کار از یک فیلسوف برجسته هنوز ترجمه نشده و به همین علت به عنوان مترجم تصمیم به ترجمه آن بگیرید، سومین مجرا هم بحث زبان است که خود من هم یکی از ترجمه هایم را به همین دلیل انجام دادم، به این صورت که گمان کردم این کار به لحاظ زبانی برای من خیلی مجذوب نماینده است و با ترجمه این اثر می توانم زبان آوری داشته باشم؛ یعنی این فرآیند می تواند امکان خلق شکلی از زبان را برای مترجم فراهم کند که البته مجذوب نماینده است. به طور کلی این سه مجرا از نظر من انگیزه های اصلی هستند که می توانند به ترجمه ختم شوند، البته به جز این موارد انگیزه های جانبی هم وجود دارند؛ از جمله این که ترجمه به هر حال راهی برای ورود به فضای روشنفکری و مواردی از این دست است، انتخاب ناشران هم می تواند انتخاب مترجم را تحت تاثیر قرار دهد اما اگر بخواهیم از لحاظ فردی به انگیزه های اصلی در بازار ترجمه علوم انسانی اشاره کنیم این سه مورد هستند.

شما کار ترجمه را هم به شکل فردی انجام داده اید و هم به عنوان دبیر مجموعه متفکران مطرح معاصر راهنمایی گروهی از مترجمان را در یک پروژه عهده دار بوده اید، از طرف دیگر پروژه فکری در بسیاری از موارد کاری گسترده است که شاید یک نفر به تنهایی نتواند تمام آثار آن را پوشش دهد، به نظر شما کار گروهی در به انجام رساندن پروژه های فکری چقدر لازم است و چه مزایا و معایبی می تواند داشته باشد؟

کار گروهی البته بسیار خوب و در عین حال بسیار سخت است به خصوص که ما در حال حاضر در یک دوران فترت به سر می بریم. من در دوره ای از زندگی ام ادبیات انگلیسی خوانده ام، در آن دوران ما استادی داشتیم که به درستی همواره می گفت شما تا زمانی که هنوز 5 هزار صفحه برای خودتان ترجمه ننموده اید، حق ندارید چیزی را منتشر کنید! اما ما الان با معضلی روبه رو هستیم که هر کس یک اندازه زبان انگلیسی می داند، سریع می خواهد ترجمه کند و این امر کار ترجمه را خیلی سخت نموده و کیفیت کارها را هم به شدت پایین آورده است. در ترجمه شما باید به لحاظ فکری با آن متفکر یا نسبتی داشته باشید یا آن متفکر را در خدمت پروژه فکری خودتان بگیرید و از همه مهم تر بر زبان مقصد به خوبی سوار باشید، به نظر من ما در حال حاضر از این حیث بشدت در مضیقه هستیم؛ برای مثال از هر 100 کتابی که ترجمه می گردد، شاید کم تر از 5 درصد آن ها ترجمه های قابل دفاعی باشند و در نتیجه ما با سیل گسترده ای از ترجمه ها مواجهه ایم که ناشران آن ها را طلب می نمایند و مدام می گویند ترجمه بدهید، این شرایط باعث شده ترجمه از حالت حرفه ای خود خارج گردد و برای کسانی که کار ترجمه را بلد هستند و کیفیت کار آن ها بالاتر است ترجمه کردن نصرفد. در نتیجه مترجمان حرفه ای یا از مارکت خارج شده یا گاه به گاه ترجمه نمایند. در واقع این شکل از اقتصاد نشر که قراردادهای 10 تا ماکسیمم 15 درصدی را برای مترجمان در نظر می گیرد، بی نهایت برای مترجمان حوزه علوم انسانی آسیب زاست، ببینید یک مترجم برای این که کار با کیفیتی ارائه دهد یک سال تا یک سال ونیم، وقت صرف می نماید؛ چرا که وجهه اعتباری کار مهم است و باید قابل قبول باشد، در این راستا سختی های زیادی را پشت سر می گذارد و در خاتمه حتی پول یک ماه کارکردن هم نمی گیرد، مثلا کتابی با قیمت 100 هزار تومان نهایتا در 500 نسخه می خواهد منتشر گردد. حالا شما حساب کنید 10 درصد این مبلغ چقدر می گردد؟ بنابراین مگر این که شما به هر علتی تامین باشید یا احتیاج مالی نداشته باشید و گرنه نمی توانید مترجم حرفه ای باشید و در حال حاضر مترجم حرفه ای بودن واقعا کار سختی است. این عوامل هم باعث می گردد مثلا برای من نوعی ترجمه یک اثر طولانی گردد چرا که در بسیاری از مواقع مجبور می شوم برای رسیدگی به کارهای دیگرم کار ترجمه را چند ماه تعطیل کنم و چون وسواس هم دارم، کار طول می کشد و در نهایت همانطور که گفتم در این فضا واقعا سخت می گردد مترجم حرفه ای بود. همانطور که اشاره کردم به همین علت است که بخش عمده ای از ترجمه آثار علوم انسانی به دست دانشجوها می افتد، دانشجویی که می خواهد ترجمه ای انجام دهد و وارد مارکت گردد و همین موضوع است که کار گروهی در ترجمه پروژه های علوم انسانی را سخت می نماید. در تجربه ای که من در مجموعه کتاب های متفکران مطرح معاصر داشتم، یکی از معضل های بزرگ مان این بود که بخش قابل ملاحظه ای از مترجمان ما دانشجویان تحصیلات تکمیلی بودند و مترجم حرفه ای خیلی سخت پیدا می گردد البته مترجم حرفه ای اگر دو یا سه سال در این بازارا کار کند دیگر اساسا انگیزه ای برای حرفه ای بودن ندارد! همانطور که می دانید کتاب های علوم انسانی رمان نیستند که دستکم تیراژ بخورند و به چاپ های بالا برسند تا بتوان به آن ها امیدوار بود. متون علوم انسانی غالبا متونی نظری هستند که نهایتا در 500 نسخه منتشر می شوند.

با تمام این مسائل اما می بینیم در سال های اخیر ترجمه های پروژه محور افزایش یافته اند و گویی رغبت به آن ها بیشتر شده است، ارزیابی شما از این شرایط چیست؟

این موضوع بستگی به مجموعه دارد. شما یک موقع یک مجموعه خوب انتخاب می کنید و سعی می کنید با همین محدودیت هایی که اشاره کردم آن را آبرومند درآورده و در نهایت مجموعه خوبی تحویل دهید، برای مثال همین مجموعه متفکران معاصر، مجموعه معتبری در جهان است که انتشار آن به زبان فارسی مفید و کارآمد است، اما در بعضی موارد ما به وضوح کتاب سازی می بینیم، برای مثال ناشرانی هستند که دایره المعارف استنفورد که دسترسی آزاد و رایگان دارد را ترجمه نموده و منتشر نموده اند، این کار از نظر من مصداق شاخص کتاب سازی است، چرا که شما یک محتوای رایگان برای استفاده عموم را کار نموده و به آن ها می فروشید در همین مورد خاص برای مثال در ایران نهادی مانند فرهنگستان باید این مجموعه را منتشر می کرد که می توانست با یک مکاتبه با دانشگاه استفورد این کتاب ها را برای استفاده گسترده عموم منتشر کند و آن ها هم حتما همراهی می کردند چرا که آن ها هم می خواهند متون شان خوانده گردد. به هر حال از این معضلات زیاد است و ترجمه های پروژه محور هم مثل امور دیگر خوب و بد دارند.

اگر بخواهیم به جمع بندی از صحبت های شما برسیم، باید چالش مادی را بزرگترین مانع در انتشار ترجمه های مناسب در حوزه علوم انسانی به صورت کلی بدانیم اما آیا محدودیت ورود به موضوعات در این حیطه مشکل آفرین نیست؟

ببینید حوزه علوم انسانی چون حوزه عامه فهمی نیست برای آن حساسیت های کم تری وجود دارد، متون مختلف و حتی رادیکال هم توانسته اند با حذفیاتی کم و زیاد ترجمه شوند، اما نکته این است که همدستی سیاست های بازار و سیاست های دولتی باعث شده ما بدنه حرفه ای را از دست داده و کسی رغبتی به حرفه ای کارکردن در این حوزه نداشته باشد و بنابراین بازار به دست سوداگران بیافتد. مثلا ما در حال حاضر حجم بسیار زیادی از کتاب ها را می بینیم که انقدر با کیفیت پایینی ترجمه شده اند که احتیاجمند بازترجمه هستند(من خودم هم در حال اجرا این کار هستم) کتاب منتشر می گردد، هزینه هم صرف می گردد اما خروجی نهایی واقعا قابل خواندن نیست. خود من دوستانی دارم که مترجمان بسیارخوبی هستند اما سال هاست کار نمی نمایند. در حقیقت چالش مادی کیفیت نیرو را هم معین می نماید اساسا در ترجمه های علوم انسانی، چه پروژه محور و چه غیر آن، تعداد مترجمان کاربلد و حرفه ای روز به روز کم تر می گردد چون اصلا نمی صرفد. در واقع هر شکلی از حرفه ای کردن ترجمه در این حوزه مستلزم این است که این مدل مالی حداقل اندکی تغییر کند و گرنه مگر این که جوانی باشد و شوری به سر داشته باشد که وارد این وادی گردد و دوام بیاورد. د دوره های زمانی قبل تر، مترجمان خوب حوزه علوم انسانی از اقشاری می آمدند که معمولا متمول بودند اما در حال حاضر آن اقشار هم تمایلی به این کارها ندارند و در نتیجه در حال حاضر با توجه به احتیاج کشور، تعداد مترجمان حرفه ای اندک است. مسئله دیگر هم حجم بسیار بالای چرک نویس هایی است که اساتید دانشگاه فراوری می نمایند؛ بسیاری از این آثار یک فصل یک فصل به وسیله دانشجویان مختلف تهیه شده اند و بنابراین ما با حجم بسیار بالایی از چرک نویس ها مواجهه هستیم که اساتید فلان دانشگاه و بهمان دانشگاه فراوری و به عنوان ترجمه منتشر نموده اند. جالب اینجاست که این کتب منابع درسی هم می شوند. من مصادیق بسیاری را دیده ام که حتی این متون را نمی توان در حد یک روخوانی ساده هم به سرانجام رساند و متاسفانه این موارد در همه رشته های علوم انسانی نیز وجود دارند و تجدید چاپ هم می شوند! در حقیقت مدت هاست بار اصلی ترجمه درست در این کشور بر دوش مترجمان حرفه ای خارج از دانشگاه بوده که آن را هم اقتصاد نشر دارد از بین می برد. برای خود من ترجمه فرآیند مجذوب نمایندهی است اما خیلی جاها جلوی خودم را می گیرم تا زمانم را در آن نگذارم چرا که حوزه ترجمه نه جایزه معنوی و نه جایزه مادی دارد و در واقع حوزه مهجوری است که افراد حرفه ای در آن به تدریج کم و کم تر می شوند و غیر حرفه ای ها و سو استفاده گر ها هم به تدریج بیشتر و بیشتر. بازار کتاب سازی در حوزه علوم انسانی داغ است و نه تنها نظارتی وجود ندارد؛ بلکه بعضی از قوانین حتی این فرایند را تشویق هم می نمایند و نظام فرهنگی انگیزه و علاقه ای به حرفه ای شدن این ماجرا ندارد.